کتاب نگاهی تازه به بدیع

عیوب و اشکالات متعدد کتب بدیعی از قبیل تشتت در اسما و اصطلاحات، نداشتن نظم و نسقی علمی، عدم استفاده از مفاهیم کارآمد و روشنگری چون صامت و مصوت و هجا، تعاریف سطحی و ناقص، مثال های تکراری و کهنه و غیره و غیره باعث شد که برای دانشجویان خود، جزوه ای ترتیب دهم و اینک آن را به امید این که با هم فکری خوانندگان فاضل، آرایش و پیرایشی یابد منتشر می کنم. به ذکر نکاتی چند بسنده می شود:

1- چون کتاب حاضر بیشتر جنبه درسی دارد، به صورت موجزی نوشته شده است. استادان عظام باید در کلاس، مطالب را باز کنند و شواهد بیشتری مخصوصا از سبک های عراقی و هندی و شعر نو را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. بدیهی است که حل تمرینات بعد از هر درس، ضرورت دارد.

2- چون این کتاب در مرحله اول برای دانشجویان رشته ادبیات فارسی نوشته شده است، تقریبا در آن از غالب صنایع سخنی رفته است و اگر چنین قیدی در کار نباشد می بایست برخی از این به اصطلاح صنایع را نادیده گرفت و فقط از وجوه تحسینی که در اشعار امثال فردوسی و نظامی و مولوی و سعدی و حافظ و صائب آمده است، سخن گفت. واضح است که صنایعی از قبیل تشریع یا اطراد ارزش چندانی ندارد و در شعر بزرگان، بلکه در کل شعر فارسی، جز به ندرت، به کار نرفته است. از طرف دیگر صنایع معروف هم، همه در یک حد نیستند و برخی از آنها مانند جناس و ایهام و ایهام تناسب و مراعات النظیر، بسامد و ارزش بیشتری دارند و معلمان و متعلمان باید به این نکته توجه داشته باشند.

3- هرچند به مناسبت جنبه درسی کتاب، سعی شده است که از اسامی و اصطلاحات سنتی سخن رود، اما گاهی صنایع تازه ای - که به علت اهمیت از ذکر آنها ناگزیر بودم - چون تبارد، تجسم، دلیل عکس، استثنای منقطع ، امر بدیهی... نیز مطرح شده است.

4- عمده کوشش من در این کتاب، بازنویسی بدیع لفظی با امکانات اولیه زبان شناسی و ارائه تعاریفی نسبتا دقیق و عملی و فراگیر در بخش بدیع معنوی بوده است و امیدوارم که بدین وسیله بدیع تا حدی از حالت ایستایی چند صد ساله خود خارج شود و جنبه ای پویا و استدلالی یابد به نحوی که تموج و سرشاری متون ادبی ما از نکات و دقایق بدیعی، در چشم ها و ذهن ها جلوه گر و نمودار گردد و در جهت تحقق این هدف بوده است که گاهی مختصر تصرفی در اسماء صنایع (مثلا در مورد توجیه و محتمل الضدین یا تبدیل و عکس و قلب مطلب) شده است یا جای برخی از صنایع از بدیع لفظی به بدیع معنوی تغییر یافته است.

5- بدیهی است که بدیع را به همان صورت قدیمی هم می توان آموخت و شاید پاره ای از مطالب این کتاب در مقایسه با کتب سنتی حتی دشوارتر و پیچیده تر به نظر آید؛ اما این فقط ظاهر قضیه است. تعاریف و طرح مطلب در کتب سنتی در بسیاری از مواضع، جامع و مانع و دقیق و علمی نیستند و در مطالعات عالی تر و مراحل پیچیده تر - مخصوصا آن جا که پای استدلال و تشخیص در میان می آید - ایجاد اشکال می کنند و از حل مسائل عاجزند.

6- و سرانجام این که امیدوارم خوانندگان علاقه مند از بذل عنایت دریغ نورزند و نکات اصلاحی و شواهد جالب را به وسیله ناشر به آگاهی حقیر برسانند.

• رستاخیز کلمات: درس گفتارهایی درباره نظریه ادبی صورتگرایان روس ~محمدرضا شفیعی کدکنی
• فنون بلاغت و صناعات ادبی ~جلال الدین همایی
• سیر علوم بلاغی در ادب فارسی ~عبدالخالق پرهیزی
• زبان علم در پژوهش های ادبی ~نعمت الله ایران زاده، سمیه آقابابایی، محمدمهدی زمانی
• زبان تصویر در علم بیان ~ماه نظری
• موارد بیشتر (54)

• نقد ادبی ~سیروس شمیسا
• مکتب های ادبی ~سیروس شمیسا
• کلیات سبک شناسی ~سیروس شمیسا
• بیان و معانی ~سیروس شمیسا
• داستان یک روح، شرح و متن بوف کور صادق هدایت ~سیروس شمیسا